Danas se navršava 89 godina od smrti istaknutog humaniste, kriminologa i prijatelja Srbije Arčibalda Rajsa, čije su poruke iz njegovog antologijskog djela “Čujte, Srbi” o mentalitetu, snazi, ponosu, slobodarskom duhu, ali i slabostima i greškama Srba i danas, možda, aktuelnije nego ikada.
Rajs je bio švajcarski forenzičar, publicista, doktor hemije i profesor na Univerzitetu u Lozani. Istakao se kao kriminolog radom na istraživanju zločina nad srpskim stanovništvom u vrijeme Prvog svjetskog rata.
On je važio za najvećeg prijatelja i jedno od najznačajnih imena u srpskoj istoriji, čovjek koji je sam razbio stravičnu njemačku i austrijsku propagandu, modernizovao srpsku policiju do te mjere da su joj se Amerikanci divili.
U Srbiju je došao da istražuje zločine austrougarske, njemačke i bugarske vojske nad civilnim stanovništvom, na poziv srpske Vlade 1914. godine.
Pred kraj života objavio je svoj ratni dnevnik u knjizi “Šta sam vidio i proživio u velikim danima”, a prije toga objavio je “Pisma sa srpsko-makedonskog fronta”, dok je kao svoje posmrtno zavještanje srpskom narodu ostavio neobjavljen rukopis knjige “Čujte Srbi!”.
U spisu je dobronamjerno upozoravao Srbe na njihove mane, za koje misle da su vrline, podsjeća da su im njive zarasle, obrazovanje skromno, a elita korumpirana.
Rudolf Arčibald Rajs rođen je 8. jula 1875. godine u njemačkoj pokrajini Baden.
Rajsa je 1914. godine srpska Vlada pozvala da ispita masovne ratne zločine koje su austrougarske, njemačke i bugarske trupe počinile nad stanovništvom Srbije.
Period od 1914. do 1918. godine Rajs je sa kratkim prekidima proveo sa srpskom vojskom na Krfu, Solunskom frontu i Kajmakčalanu, prvo kao neutralni isljednik, a potom kao švajcarski dobrovoljac srpske vojske.
Rajs se vratio u Beograd sa oslobodiocima 1. novembra 1918. godine, a u poslijeratnom periodu /1918-1921/, dao je ostavku na profesorsko mjesto u Lozani i nastanio se u Beogradu, sa željom da učestvuje u izgradnji novog života u razorenoj Srbiji.
Preminuo je 8. avgusta 1929. godine u 4.30 časova, u Beogradu. Uzrok smrti bila je moždana kap kao posljedica žučne svađe sa prvim komšijom, bivšim ministrom, Milanom Kapetanovićem koji ga je, po nekim svjedočenjima, opsovao.
U tri sata popodne, 9. avgusta 1929. godine, tijelo Arčibalda Rajsa bilo je prevezeno automobilom u Opštu državnu bolnicu, gdje je, prema poslednjoj želji pokojnikovoj, trebalo da se izvadi njegovo srce radi prenosa na Kajmakčalan.
Posmrtni ostaci Rajsa potom su preneseni u Oficirski dom, gdje su bili i izloženi na počasnom katafalku, sve do sahrane, koja je obavljena 10. avgusta 1929. godine u popodnevnim časovima na Topčiderskom groblju.
Prijatelj za sva vremena, kako su ga zvali, sahranjen je sa generalskim počastima i po pravoslavnom obredu, kraj svoje miljenice male Nade Favra.
Opelo je služio Njegovo preosveštenstvo episkop karlovački Irinej sa 15 sveštenika, a sahrani je prisustvovao veliki broj građana, među kojima, izaslanik kralja Aleksandra Prvog Karađorđevića, predstavnici vlasti, Rajsovi saborci.
Po Rajsovoj želji, njegovo izvađeno srce odneseno je u urni na Kajmakčalan, gdje je sahranjeno zajedno sa ostalim oslobodiocima Solunskog fronta.
Na urni, koja je polomljena prilikom naleta Bugara u Drugom svjetskom ratu, pisalo je: “Ovde u ovoj urni, na vrhu Kajmakčalana, Zlatno srce spava. Prijatelj Srba iz najtežih dana. Јunak pravde, istine i prava. Švajcarca Rajsa, kom` nek je slava!”.
U Beogradu spomenik Rajsu nalazi se u Topčiderskom parku.
