Slavska sezona je počela, a bili domaćini ili odlazili u goste, praktikujemo određene običaje i obrede. Kako oni vremenom evoluiraju i mijenjaju se, tako vjernici, uglavnom iz neznanja, prave greške tokom porodičnih svetkovina.
Slavski kolač, kuvano žito, sveća, tamjan i vino uz ikonu porodičnog svetitelja neizostavni su elementi praznične strukture. Uz ulogu domaćina u sječenju kolača, prisustvo gostiju i hranom bogata slavska trpeza najčešći je oblik proslavljanja krsne slave.
Običaji o praznovanju krsne slave postali su osnova srpskog identiteta u odnosu na ostale entitete na Balkanu.
Vesna Marjanović, etnolog, prije svega naponje da je model svetkovanja slave prilično razuđen, kao i da “crkva ima svoja pravila, a narod svoja”.
– U narodu i njegovoj percepciji običaja neki elementi se prihvataju, a među njima su slavska svijeća, slavska ikona, kandilo, slavski kolač, ponekad jedan, dva pa čak i tri. Takođe, vrijeme proslavljanja varira od jednog do tri dana, a neki elementi se i danas teško prihvataju poput koljiva ili žita, koje je u narodnoj običajnoj praksi isključivo povezano s kultom mrtvih – objašnjava etnolog.
Osim toga, mnoge obredne radnje su paralelno nastajale i u vrijeme hrišćanstva i pravoslavlja te se ne mogu strogo povezati sa predhrišćanskim dobom, dodaje Marjanović.
– Valja imati na umu i da svaka mikro zajednica, odnosno svaka porodica, razvija i svoje obrasce ponašanja, svoje običaje i rituale kada proslavlja krsnu slavu. Zato se u našoj struci kaže da je “krsna slava običaj u kojem je pravilo da nema pravila”.
Dakle, ostaju na snazi neki rituali koji imaju smisla za samu zajednicu, neki iščezavaju ako je potreba i vjera u njih prestala dok se istovremeno rađaju novi oblici. Sve to proističe iz percepcije obreda date sredine ili pak, samog odnosa stanovništva prema lokalnoj crkvi i njihovom parohu.
Sedam pravila koja propisuje Crkva
Stanovništvo je kroz istoriju gradilo odnos prema slavi, te su se običaji mijenjali do te mjere da su vjernici praktikovali čak i nepoželjno ponašanje. Zato je Crkva uvodila i zabrane.
– U kanonizovanom dijelu slavljenja krsnog imena, krsne slave, Srpska pravoslavna crkva je propisala šta se mora poštovati na relaciji praznik – svetac – svečar. Prema starijoj crkvenoj literaturi iz 15. vijeka određeno je sedam glavnih segmenata koji čine osnovnu strukturu slavskog rituala: molitva, krsna svijeća, krsni kolač, koljivo, vino, tamjan, zejtin i ikona – za koje se drži da ih je ustanovio i kanonizovao Sveti Sava. Svako drugo ponašanje bilo je kritikovano – objašnjava sagovornica Blica.
Drugačije u gradovima u odnosu na sela
– U prošlosti, krsne slave su se u gradovima razlikovale od onih na selu: po načinu gošćenja, hrani koja se pripremala i posebnom posluženju u sitnim kolačima. Takođe, struktura praznika je bila i u prošlosti kao i danas više prema propisima Srpske pravoslavne crkve u pogledu primjene osnovnih elemenata slavskog obreda: slavske ikone, svijeće, kolača, žita, vina. U gradu su porodice slavile svoj praznik jedan dan, odnosno najviše dva dana. U južnim krajevima, recimo Vranju, svetkovalo se navečerje s gostima, kao i dan slave, dok je prema sjeveru uglavnom praznovan samo dan slave – priča Marjanović.
Foto: Euroblic/RAS Srbija
Ipak, Marjanović objašnjava da se, u cjelini gledano, običaji razlikuju širom Srbije, a ovo kulturno naslijeđe prenosi se porodično, sa generacije na generaciju.
– Negdje se priprema od četiri do jednog slavskog kolača, ili čak nema upšte kolača, kao što je u Vojvodini. Priprema žita izostaje u većini porodica a u novije vrijeme počinju s pripremom pod uticajem Crkve. Negdje se pali samo jedna svijeća ili se pali svijeća na kolaču. Među tim primjerima su i lomljenje kolača u domaćinstvu ili/i odlazak u Crkvu na dan praznika. Često se čuje u narodu da slave slavu onako kako su naslijedili od oca a ne onako kako im kaže njihov paroh.
Gosti se ipak zovu!
Gosti na slavi su u prošlosti bili iz familije i bliži prijatelji. Uvijek su se pozivali. To je činio u nekim krajevima domaćin, a ponegdje i stariji dječak. Od darova se donosilo voće – najćešće jabuka. Slavski ručak je uvijek bio bogatiji i raskošniji negoli običnim praznicima. Po odlasku sa slave spremali su se darovi u hrani za one koji nisu došli, ili pak da se hrana nađe onima koji putuju dalje. U gružanskim selima se kaže “poslaci”, u Mačvi “milošta”.
Generacijski jaz utiče na običaje
Na prostorima gdje je održana stalnost stanovništva, gdje mladi ljudi nisu odlazili u velike gradove, i gdje nije bio narušen generacijski niz i sklad, bar kada je riječ o slavi, ona je provođena po starom običaju i postepeno je primala novije i savremenije forme svetkovine, odnosno postajala je više svetovna. Više se polagalo na gozbenu svečanost, a manje se slavilo prema crkvenim kodekima.
Porijeklo nije rasvijetljeno
Običaj krsne slave nastao je još u vrijeme širenja hrišćanstva Balkanskim poluostrvom, a u različitim obrednim formama održala se i do danas. Iako porijeklo krsne slave nije u potpunosti rasvijetljeno, od velike važnosti za današnji oblik svetkovanja bile su reforme koje su ustanovljene u Srpskoj pravoslavnoj crkvi u drugoj polovini XIX vijeka, kada su mnogi kodeksi prilagođeni ponovo stvorenoj srpskoj državi i okupljanju naroda pod okriljem crkve.
