Predloženim zakonskim tekstom čini se pravno ubistvo svih crkava i vjerskih zajednica – upozoravala je Mitropolija crnogorsko-primorska javnost Crne Gore u avgustu 2015. godine, kada je na svijetlo dana iznijeta prva verzija kontroverznog Zakona o slobodi vjeroispovijesti.
Skoro pet godina kasnije, isti Zakon izazvao je najdublju društvenu krizu u Crnoj Gori u njenoj novijoj istoriji, pišu “Novosti”.
Zajednička crta radne verzije spornog propisa iz 2015. i zakona usvojenog u crnogorskoj skupštini u dramatičnoj noći između 26. i 27. decembra 2019. jeste ogoljeni udar na status i imovinu Srpske pravoslavne crkve. Neshvatljivom upornošću i dosljednošću u kršenju prava, pa i zdravog razuma, vlast je progurala akt koji više od mjesec dana izaziva bunt desetina hiljada građana.
Protiv ovakvog Zakona izjasnili su se gotovo svi – Srpska pravoslavna crkva, ostale vjerske zajednice, Ruska i Vaseljenska patrijaršija, Venecijanska komisija, nebrojeni domaći i strani pravni stručnjaci… Sve to, međutim, nije dovoljno da režim sagleda sve opasnosti i rizike njegove primene, da ga povuče i otvori dijalog o njegovom unapređenju.
A sve je počelo u leto 2014, kada je ministar za ljudska i manjinska prava Crne Gore Suad Numanović formirao radnu grupu za izradu akta koji je trebalo da zameni stari zakon o pravnom položaju crkava i verskih zajednica iz 1977. godine.
Mapa hramova koje Podgorica hoće da otme SPC (foto: Novosti)
– Ovaj zakon donijet je u bivšem društveno-političkom sistemu. Vlada je prepoznala objektivnu potrebu za novim zakonom, budući da je sticanje državnosti uslovilo drugačiji pristup uređenja prava i obaveza vjerskih zajednica u ustavnopravnom okviru Crne Gore – glasilo je tadašnje obrazloženje rada na izradi novog propisa.
Arhijereji Srpske crkve i pravni timovi Mitropolije crnogorsko-primorske, očekivano, energično su se usprotivili nameri zakonopisca da odstupi od načela odvojenosti države i Crkve, ali i da otvoreno konfiskuje crkvenu imovinu. Sporna je bila i obaveza registracije, kao i niz drugih članova protivnih međunarodnim normama, Ustavu Crne Gore i postojećim zakonima. Nacrt je poslat Venecijanskoj komisiji, da bi posle više od dvije godine, djelimično, ali ne i suštinski izmijenjen, ponovo bio iznet pred crnogorsku javnost. Istinskog dijaloga i javne rasprave o njegovim rješenjima – nije bilo.
Crkva je, tekstom koji je krajem godine postao zvanični zakonski prijedlog, dovedena u situaciju da dokazuje ono što je vijekovima unazad bilo nesporno – da je punopravni vlasnik svojih hramova, crkava, manastira, konaka, imanja…
Istoričari i stručnjaci za kanonsko pravo vide jasan kontinuitet prava svojine Srpske crkve od srednjeg vijeka do danas. O tomegovore mnogobrojne zadužbine Nemanjića, Balšića, Crnojevića i Petrovića širom Crne Gore. U prošlosti Crkve uočava se jasna pravna veza, koja svjedoči da su crkvenopravni subjekti – parohije, crkve, eparhije, manastiri – oduvijek bili vlasnici svoje imovine, odnosno da crkvena dobra nikada nisu bili državna imovina.
Dokaza za to je pregršt – od Manifesta kralja Nikole iz 1895. godine, preko akta Mitrofana Bana iz 1910, do nebrojenih sudskih presuda i dokumenata državne vlasti iz prethodnih decenija.
U dokazivanju navodnog prava da sprovede “vraćanje na staro”, režim u Podgorici poteže za tobožnjom argumentacijom iz paučine duboke prošlosti. Svoje motive temelji, između ostalog, i na odlukama crnogorske narodne skupštine koja je na Cveti 1868. izvršila definisanje državne, crkvene i imovine vladara. Vešto se pritom izbjegava i jednostavan zaključak, da je i ovo telo uvažilo činjenicu postojanja dobara čiji je vlasnik Crkva.
Poznavaoci crkvene prošlosti ističu da nema jasnih dokaza da je imovina Srpske crkve ikada bila u državnoj svojini.
Autori neslavnog zakona, u pokušaju uzurpacije dobara, povukli su crvenu liniju na 1918. godini, koju montenegrinska istoriografija uzima kao datum početka navodne srpske okupacije i prekida crnogorske državnosti. Nova kraljevina, međutim, preuzela je većinu propisa iz prethodne države, pa crkvena imovina ni za nju nije bila upitna.
Čak i komunistički režim, iako strogo ideološki obojen, nije dirao u neprikosnoveno pravo vjerskih zajednica. To se vidi i po tome što je posle 1945. godine opustošenu Mitropoliju crnogorsko-primorsku agrarnom reformom, nacionalizacijom i konfiskacijom lišio svih dobara koja nisu bila neophodna za bogosluženja, odnosno izdržavanje sveštenika i monaha. Pravna priroda hramova, crkava i manastira nije bila sporna čak ni komunistima, što je svoj konačni ishod dobilo u Zakonu o pravnom položaju crkava iz 1977. godine.
Arhijereji, sveštenici i pravni timovi Mitropolije crnogorsko-primorske, koji vode višegodišnju borbu za svoju crkvu i njene svetinje, upozoravaju i na još jedan aspekt crkvene krize u Crnoj Gori – ona je generalna proba za sličnu operaciju koja će biti izvedena na Kosovu i Metohiji. Ukoliko transfer svojine sa Crkve na državu uspije u Crnoj Gori, istim putem će krenuti i vlasti u Prištini, kojoj je SPC dugo već trn u oku. Apsurd je da Crkva bolju pravnu zaštitu uživa na KiM, među Albancima, ali to ne isključuje buduće pokušaje njenog podržavljenja ili proglašavanja za kulturno dobro tzv. Kosova.
Iako pritisnut neviđenim nezadovoljstvom vjernika, ali i mirnim izražavanjem njihovog protesta, režim u Podgorici ne odustaje od primene skandaloznog propisa. Državni organi imaju rok od godinu dana da popišu imovinu koja dolazi pod udar zakona i pripreme se za preknjižbu. Crkva je u međuvremenu najavila žalbu Ustavnom sudu Crne Gore, od koga s pravom očekuje da kontroverzni akt stavi van snage.
Renesansa izhradnje hramova
Kontraveze oko budućeg statusa SPC dolaze na vrhuncu epohe nezapamćenog crkvenog graditeljstva u Crnoj Gori. Novi i obnovljeni hramovi i crkve uspješno su ispunili prazninu koju su za sobom ostavile komunističke, ateističke vlasti.
U Mitropoliji crnogorsko-primorskoj ističu da je za tri decenije obnovljeno čak oko 600 hramova, da su izgrađeni i mnogi novi sakralni objekti. U ovom krugu je i podgorički Hram Hristovog Vaskrsenja, koji se smatra sabornim hramom vernika u Crnoj Gori. Po lepoti i monumentalnosti ističe se i treći hram u centru Berana, posvećen Svetom Simeonu Mirotočivom. Kruna crkvenog graditeljstva svakako je nedavno završeni i osvećeni Saborni hram Svetog Јovana Vladimira, na Topolici, u Baru, koji se ubraja među najimpresivnije pravoslavne hramove u svetu.
Svaki treći u litijama
Masovne protestne litije vjernika u Crnoj Gori rođene su spontano, kao izraz nezadovoljstva sveštenstva i vjernika usiljenim usvajanjem spornog Zakona u noći između 26. i 27. decembra 2019. godine. Rođene su poslije poziva koji je Mitropolija crnogorsko-primorska, samo dan posle dramatične večeri u podgoričkoj Skupštini, uputila vjernicima – da se okupe i pomole Bogu i Bogorodici za mir i razum u Crnoj Gori. Broj okupljenih već prve večeri premašio je sva očekivanja.
Litije su se iz Podgorice i sa sjevera Crne Gore prelile i u druge krajeve zemlje, a zatim i države regiona. Podrška je iz dana u dan rasla i bujala. Vasojevići, Kuči, Bratnonožići, Piperi, Bajice, Paštrovići, Grbljani, Bokelji – iako razdvojeni, svi zajedno, iz večeri u veče, slali su jedinstvenu poruku – Ne damo svetinje! Protestna okupljanja svoju kulminaciju doživjela su početkom februara, kada je na litijama prebrojano više od 200.000 učesnika – trećina svih stanovnika Crne Gore.
Kljućne pravne primedbe na Zakon
– Napisan i usvojen jednostrano, bez istinske javne rasprave i učešća SPC
– Prekida viševjekovni pravni subjektivitet Mitropolije i ostalih eparhija koje djeluju u Crnoj Gori
– Krši međunarodne konvencije i domaće zakone o imovini
– Suspenduje veliki broj propisa, uvodi pravnu nesigurnost
– Svojinu Crkve ne osporava u redovnom sudskom postupku, već direktno zakonom i u upravnom postupku
– Nema pravnih lijekova, a teret dokazivanja svojine je na vlasniku
– Zakon diskriminiše određene kategorije građana – vjernike SPC
– Ne poštuje i ne primjenjuje preporuke Venecijanske komisije
Najvažnije relikvije
Društvena previranja usled crkvene krize koja već mjesecima trese Crnu Goru i namera vlasti da zagospodari imovinom Mitropolije crnogorsko-primorske i ostalih eparhija otvorilo je i pitanje buduće brige nad dragocjenim relikvijama koje one čuvaju. Cetinjski manastir čuva nekoliko svetinja koje se smatraju najdragocjenijim u čitavom pravoslavnom svetu. To je prije svega ruka Svetog Јovana Krstitelja, kojom je kršten Isus Hristos, kao i čestica Časnog krsta Gospodnjeg, na kome je Hrist bio razapet. U sedištu Mitropolije čuvaju se i mošti Svetog Petra Cetinjskog, epitrahilj Svetog Save, kruna srpskog kralja Stefana Dečanskog (kojom se krunisao i crnogorski kralj Nikola Petrović 1910. godine), kao i štap prvog crnogorskog vladara Ivana Crnojevića iz 15. vijeka.
