Parohijski dom u Sanskom Mostu vrijedna je kulturno-istorijski spomenik, izgrađen prije više od stotinu godina i svjedok je jednog istorijskog perioda razvoja ovog grada.
Nalazi se odmah uz pravoslavnu crkvu, koja je posvećena svetim apostolima Petru i Pavlu, a sudbina ova dva objekta je neraskidiva. Zgrada je značajna i po tome što se u njoj nalazila prva konfesionalna škola u gradu na Sani. Izgradnja pravoslavne crkve, prema istorijskim izvorima, započela je 1863. godine, kada je uslijedila urbanizacija nenaseljene desne obale grada. Sve do tada, Sanski Most je bio varošica od nekoliko stotina kuća izgrađenih oko turske tvrđave, koja je služila za kontrolu mosta kojim se prelazilo preko Sane. Na pomenutom području započinje naseljavanje srpskog stanovništva i izgradnja kuća, pa se ubrzo pojavljuje i potreba za mjesnom crkvom.
Prva crkva je izgrađena od drveta, ali je tokom kasnijih godina često stradavala u poplavama, pa je 1873. počela izgradnja objekta od cigle. Uporedo je građen i parohijski dom, predviđen za stanovanje sveštenih lica. U drugoj polovini 19. vijeka prosvjetna djelatnost počinje da se širi među pravoslavnim stanovništvom na ovim prostorima. Razvija se djelatnost srpskih konfesionalnih škola, u kojima se stiče pismenost i osnovno obrazovanje. Škole djeluju pod okriljem Srpske pravoslavne crkve, pa se 1854. godine u obližnjem Starom Majdanu otvara prva srpska škola. Treba napomenuti da je Stari Majdan u to vrijeme još bio važan administrativni centar, ali se njegov značaj postepeno gubi izgradnjom i razvojem Sanskog Mosta. Tako se i škola premješta u grad na Sani i useljava u objekat tek izgrađenog parohijskog doma. Kada je u pitanju njeno postojanje, nezaobilazno je ime Dionizija Marinkovića. Ovaj obrazovani sanski trgovac je uviđao važnost koju obrazovanje ima u napretku jedne lokalne zajednice, pa je nesebično pomagao rad škole. Iz nekog razloga, učitelji se nisu dugo zadržavali u Sanskom Mostu, pa je Marinković na sebe preuzeo školovanje i odgoj učenika. S obzirom na to da je uživao veliki ugled, školu su vremenom, pored srpske, počela pohađati muslimanska i hrvatska djeca. Za svakog đaka roditelji su mjesečno plaćali po jedan “cvancik”, a djeca su učila bukvar, časlovec, pisanje i računanje. Pošto je siromaštvo bilo veliko, a u školi svega dvadesetak učenika, Marinković je odlučio da škola bude besplatna. Nakon toga značajno se povećao broj učenika, a nedugo potom osnovan je školski fond, iz kojeg se kasnije finansirala školska aktivnost. Marinković je ostao upamćen i kao jedan od prvih sanskih hroničara. Vrijedno je zapisivao događaje i ličnosti u gradu koji se ubrzano razvijao potkraj 19. vijeka, te tako ostavio vrijedna svjedočanstva o tom istorijskom razdoblju. Nakon dolaska Austrougarske na ove prostore nastavlja se urbanizacija gradskog područja, pa se tako 1903. godine nadograđuje i renovira parohijska zgrada. U to vrijeme u njoj se odvija intenzivan kulturno-obrazovni život, kao i borba za kulturno-vjersku autonomiju Srba u Sanskom Mostu. Tih godina značajnu kulturno-prosvjetnu i političku aktivnost razvila je grupa mladih intelektualaca okupljenih oko mjesnog pjevačkog društva “Pobratimstvo”. Ovo društvo se okupljalo u parohijskoj zgradi, gdje su održavali probe i sastanke. U nastojanju da se odbrane od agresivne kulturne politike koju je režim Benjamina Kalaja provodio u BiH, predstavnici 24 srpske pravoslavne opštine odlučili su da upute svoje delegate caru u Beč, kako bi mu predali memorandum i zatražili kulturno-prosvjetnu autonomiju. U toj borbi značajnu ulogu imali su Srbi iz Sanskog Mosta, a njihov predstavnik bio je Risto Pavlović Riljo.
Lokalne vlasti su na sve načine sprečavale da se on pridruži delegaciji koju su činili predstavnici ostalih srpskih opština i koja je trebalo da otputuje u prijestonicu Austrougarske. Pavlović je bio prisiljen da Sanski Most kriomice napusti u sanduku i tako se priključi pomenutoj delegaciji. Lokalne hronike kažu kako je on u to vrijeme posjedovao trgovinu mješovitom robom i šest krava “maldovanki”. Boreći se za narodne interese neštedimice je trošio vlastiti novac te vremenom toliko osiromašio da je 1918. godine umro pod jednom lipom prodajući voće.
Kasnijom izgradnjom škola i kulturnih institucija u gradu, parohijska zgrada vremenom gubi svoj značaj. Služila je za stanovanje sveštenih lica, a prije nekoliko godina potpuno je obnovljena i vraćen joj je nekadašnji sjaj. Na gornjem spratu objekta stanuje pravoslavni sveštenik, jerej Alen Marić s porodicom, a prizemlje objekta, baš kao nekada, danas služi za organizaciju društvenog života i okupljanje građana pravoslavne vjeroispovijesti, povratnika u Sanski Most.
Doktori nauka
Srpska konfesionalna škola u Sanskom Mostu izrodila je brojne intelektualce tog vremena. Najznačajniji su bili doktori nauka Vaso Glušac i Dušan Marinković, te poznati književnik i muzičar Ljubomir Marinković.
