Ivan Goran Kovačić bio je pesnik, esejista i kritičar, ali je će mnogima prva asocijacija na njega biti poema “Jama”, potresna ilustracija srpskog stradanja od ruke ustaša. Potresna je i tragična i njegova sudbina – Kovačić, inače Hrvat, ubijen je na današnji dan 1943. godine, kada je imao svega 30 godina, a ubili su ga četnici jer se u Drugom svetskom ratu borio na strani partizana.
“Jama” je inspirisana tragičnim događajem, u kome je veliki broj Srba bačen u kraške jame u okolini Livanjskog polja, a predstavlja protest protiv ustaških pokolja nad Srbima. Potresni i detaljni opisi sakaćenja, mučenja i ponižavanja koje su trpele žrtve od strane ustaša, nikoga ne ostavljaju ravnodušnim.
FOTO: WIKIPEDIA
Ivan Goran Kovačić
Pisana je u prvom licu, iz perspektive nekog ko je preživeo pokolj. Batine, izivljavanje, sakaćenje; ustaše su u jamu gurnuli žrtve izbodene, ali još žive i oslepljene.
Pripovedač, je pak uspeo da preživi, i po odlasku krvnika, izađe iz jame, da bi ga, uz miris dima i zgarišta, dočekalo saznanje da je njegovo selo spaljeno, i da su svi mrtvi. Osakaćenog i na samrti pronalaze ga partizani.
Bolno svedočanstvo preživele žrtve zločina, istovremeno je rekvijem kolonama mrtvih i himna slobode.
FOTO: WIKIPEDIA
Deo poeme “Jama”
“Hrvat, levičar, mlad čovek pun jugoslovenskih osećanja”
– Kovačić je bio levičar, partizan, Hrvat, mlad čovek pun jugoslovenskih osećanja, internacionalista. On je partizanima pristupio zajedno sa pesnikom Vladimirom Nazorom, 1942. godine, što je korišćeno u propagandne svrhe, a ko i ne bi – objašnjava istoričar Nebojša Damnjanović.
Drugi svetski rat je za ljude na tim prostorima bio oslobodilački, ali istovremeno i građanski rat između partizana i četnika, podseća Damnjanović.
Al ovu strašnu bol već nisam čeko: Krvnik mi reče: – Zgnječi svoje oči! Obezumljen sam skoro preda nj kleko, Kad grč mi šaku gustom sluzi smoći; I više nisam ništa čuo, znao: U bezdan kao u raku sam pao.
– Do leta 1943. na granici Crne Gore i Hercegovine, vršene su nemačke operacije, kojima je cilj bio sračunato uništenje i partizana i četnika. Četnici su bili manje aktivni i manje naoružani od partizana, i čak su Italijani imali savez sa njima, ali Nemci ih nisu tolerisali, nisu hteli da podnose tamo neke naoružane Srbe – priča istoričar.
FOTO: WIKIPEDIA
Spomenik Ivanu Goranu Kovačiću u Zagrebu, delo Vojina Bakića iz 1963.
I pored toga što su imali zajedničkog neprijatelja, partizni i četnici nisu prestajali da i međusobno vode bitke.
Korak po korak pošli smo; stali opet; Krljanje, udar, pad i opet korak. Začuh zvuk jače. Ukočene, ko propet, Stadoh: Na usni tuđe krvi gorak Okus oćutjeh. Sad sam bio treći, Što jamu čeka u redu stojeći.
– Kada su uhvatili Kovačića, četnici su ga ubili: partizan, a još i Hrvat. Ali da se razumemo, tu pardona nije bilo: streljali su i partizani četnike. To je uopšteno bilo strašno vreme, a sudbina ovog mladog pesnika tragična – zaključuje Nebojša Damnjanović, koji dodaje i da su “civilizovani Hrvati bili šokirani brutalnošću ustaša” opisanoj u poemi “Jama”.
Moša Pijade o Ivanu Goranu Kovačiću
Ovkao je o Ivanu Goranu Kovačiću pisao Moša Pijade, srpski političar, slikar, novinar i istaknuti komunista svog vremena:
“Goran Kovačić, nije proživio nedaće pete ofanzive. Mladi hrvatski pjesnik, koji je u pjesmi ‘Jama’ tako snažno oformio najžešći u ovom ratu ispjevani protest protiv ustaških pokolja nad Srbima, bio je ubijen od “srpskih osvetnika”, tih švapskih i ustaških saveznika. Prerezali su grlo, koje je tako iskreno i snažno grmjelo iz bratske hrvatske duše protiv ustaških zločina nad srpskom nejači. Nikada poštenije i čovječnije djelo pjesnika nije bilo grđe kažnjeno i nikad čelo ubice nije bilo ukaljano sramnijim zločinom. Čitajući Goranovu “Jamu”, pokoljenjima i pokoljenjima srpske omladine stezat će se srce nad zločinima, koji su izazvali takav krik pjesnika, ali isto tako i nad zločinom, koji je tome divnom galebu prerezao grlo”, rekao je Moša Pijade o ovom delu, pesniku i njegovoj tragičnoj smrti.
