Izložba i promocija monografije “U borbi rođene”, o doprinosu žena Kozare Narodnooslobodilačkoj borbi, biće održane u srijedu, 13. marta, u Prijedoru.
Autorke prate žene kroz nekoliko uloga prije, tokom i nakon Drugog svjetskog rata: ilegalci, bolničarke, borci, logorašice, majke i pripadnice AFŽ-a /Antifašističkog fronta žena/, te ističu da je preobražaj žena u novonastalim okolnostima bio podstaknut na prvom mjestu borbom za goli život.
U djelu ukazuju na spiskove partizanskih brigada i spisak poginulih boraca sa Memorijalnog zida na Mrakovici, prema kojima je vidljivo da su se u sastavu partizanskih jedinica sve do kraja rata u daleko najvećem broju nalazili Srbi, što se odnosi i na žene.
“Od 590 žena u partizanskim jedinicama, nesrpske nacionalnosti je bilo svega 29. Shvativši već nakon prvih dana osnivanja NDH da srpskom narodi prijeti istrebljenje, one napuštaju svoju dotadašnju ulogu i aktivno se priključuju partizanskim jedinicama”, pišu kustosi istoričari Muzeja Kozare i Memorijalnog muzeja na Mrakovici.
Osim Mire Cikote, Lepe Radić, Anđe Knežević, Mike Mandić ili Dare Banović, te Milje Toroman Marin i Milice Tepić sa poznatih fotografija Žorža Skrigina, tu su i stotine imena i još više malih i velikih podviga široj javnosti manje poznatih heroina.
“Kako je pisao Dragoje Lukić u svojoj knjizi, Milica Tepić nije jedina koja je donijela život na svijet onda kada je on na Kozari uglavnom prestajao”, ističu autorke i navode da su ulogu majke žene nastavile nositi zajedno sa svim drugim ulogama u kojima su se našle.
Među ilegalcima je bila Zagorka Zaga Umićević za koju najsposobniji ustaški agent iz obavještajne grupe “Alkar” piše komandi u Zagrebu da je poznato da je Banjaluka “obilato” potpomagala partizane, ali da se nije znalo ko je pokretač te akcije i da je dugo vremena ostao neotkriven.
“Sve do mjeseca maja 1942. `crvenu pomoć` za partizane u šumu skupljala je Zagorka Umićević Zaga, slušač medicine iz Svodne, djevojka stara 25 godina, brineta, ista se maskirala kao muslimanka pod zarom i bila je glavna organizatorka akcije u Banjaluci, do izvjesnog vremena, kad je nestala u nepoznatom pravcu”, piše Rubić, čiji su agenti uspjeli razotkriti veći broj članova KPJ usljed čega je u novembru te godine uhapšeno oko 300 građana Banjaluke.
Bolničarka iz Gornjih Podgradaca Branislava Bjelovuk pri proboju obruča pokušala je pomoći teško ranjenom komesaru čete, ali je tom prilikom teško ranjena.
“Znajući da postoji velika mogućnost da je neprijateljske jedinice zarobe, aktivirala je bombu i poginula. NJena sestra Bogdana hrabro se borila tokom ofanzive na Kozari, nastavivši svoj rad sa ranjenicima i nakon toga”, navodi se u knjizi.
Među borcima je bila Vukosava Burazor iz Malog Dvorišta.
“Tad nisam mislila da bih mogla poginuti ili biti teško ranjena. To mi sve nije bilo važno, već samo da odem u partizane. /…/ Čete se postrojiše i nas uključiše u vod. Stanemo u stroj, pa velim: `Sad je u redu, sad sam i ja vojnik.` /…/ Znala sam sve dijelove puške i mitraljeza, sve rasklopiti i sklopiti”, sjećala se ona.
U svjedočenju Nade Crnogorac iz Prijedora o logoru Stara Gradiška navodi se da je za sve vrijeme boravka u logoru najteže bilo podnositi strah.
“Svaka noć donosila nam je neizvjesnost. Nikada nismo bile sigurne da li ćemo dočekati sljedeći dan. Noć je gutala mnoge zatvorenike”, dio je svjedočenja Crnogorčeve.
Sava Jajčanin svjedočila je da je “otišla sa brojem koji je dobila kad joj je dijete oduzeto”.
“Tu se našla jedna žena iz Siska. /…/ Ona mi je rekla da se u njenom komšiluku nalazi djevojčica koja ima istu haljinu kao u mene. /…/ U kancelariji logora službenik je prema broju koji sam predočila pronašao da se moje dijete nalazi kod jedne porodice u glavnoj ulici, broj 18. Otišla sam i našla svoju Milenu“, navela je Jajčaninova.
Monografija donosi niz slika iz života žene u gradu i na selu: opismenjavanje, pohađanje krojačkih i sanitetskih kurseva, ženskih, a poslije i vojno-političkih škola, snalažljivost u prenošenju poruka iz okupiranih teritorija i u snabdijevanju hranom, rad u poljoprivredi i ponovnom podizanju domaćinstava na zgarištima, ali i ljubavne doživljaje gdje se izdvaja odnos Josipa Mažara Šoše i Vuke Miodrag Mažar.
Građa za monografiju crpljena je iz šest arhiva /SANU, Jugoslavije, Vojnoistorijskog instituta, Memorijalnog muzeja na Mrakovici, Muzeja Kozare i Republike Srpske/, zbirke fotografija SUBNOR-a, tri dosad neobjavljena spisa, devet intervjua s relevantnim sagovornicima, kao i bogate periodike, literature, elektronskih izvora, dokumentarnih filmova i privatnih porodičnih fondova dokumenata i fotografija.
Autorke navode da grad Prijedor ima 555 ulica i da svega 22 nose imena po poznatim ženama iz različitih oblasti djelovanja, perioda življenja i životnih priča po kojima su značajne za grad, a da ih je najviše u vezi sa Drugim svjetskim ratom i da je većina pomenuta u ovoj knjizi.
Izložba i promocija monografije najavljene su za 19.00 časova u Muzeju Kozare.
Učestvovaće autorke – muzejski savjetnik istoričar Vedrana Adamović i viši kustos istoričar Marina LJubičić Bogunović, te recenzenti – istoričari Vladan Vukliš iz Arhiva Republike Srpske i Sandra Lukić s Filozofskog fakulteta Univerziteta u Banjoj Luci.
Izdavači su Muzej Kozare, Nacionalni park Kozara, Arhiv Republike Srpske i Udruženje arhivskih radnika Republike Srpske, a objavljivanje monografije podržali su Republički sekretarijat za vjere, Ministarstvo prosvjete i kulture Republike Srpske i grad Prijedor.
Dokumentarna izložba “U borbi rođene”, podstaknuta radom na ovoj monografiji, predstavljena je u maju prošle godine na gradskom šetalištu u Prijedoru, a knjigu je prošlog mjeseca na sajmu turizma u Beogradu predsjedniku Srbije Aleksandru Vučiću poklonio direktor Nacionalnog parka Kozara Božidar Nikoletić.
