Banjaluka je formalno-pravno nekad bila dio Srbije, zvanično prisajedinjena. I to pet dana, ali ne samo ona od bosanskohercegovačkih varoši – mnoge u tom kratkom periodu, među kojima i one s većinskim katoličkim ili muslimanskim življem, proglasile su se dijelom srpske države. Riječ je, naravno, o 1918. godini i završetku Velikog rata, kada je srpska vojska u pobjedonosnom pohodu oslobađala od okupatora i ove krajeve.
O tim i drugim podacima svjedoči izložba arhivskih dokumenata “Banjaluka 1918”, otvorena u užičkom Istorijskom arhivu. Postavku je, povodom stogodišnjice oslobođenja Banjaluke u Prvom svjetskom ratu, priredio Arhiv Republike Srpske, a Užice je prvi grad u Srbiji u koji je stigla. Otvaranju su prisustvovali Dejan Masliković, pomoćnik ministra kulture Srbije, Tanja Đaković, pomoćnica ministra prosvete i kulture Republike Srpske, književnik Muharem Bazdulj i drugi, a izložbu je otvorio zamjenik užičkog gradonačelnika Nemanja Nešić. Masliković je domaćinima zahvalio na saradnji sa srpskim narodom s druge strane Drine:
– Ovo treba da bude praksa da se ustanove kulture na prostoru gdje žive Srbi udružuju, sarađuju, prave zajedničke projekte, da to krunišemo i povezivanjem gradova na cijelom srpskom kulturnom prostoru. Inače, povelju o definisanju srpskog kulturnog prostora uskoro će potpisati Republika Srpska i Republika Srbija – rekao je Masliković.
Po riječima direktora Arhiva Republike Srpske Bojana Stojnića, Banjaluka je slobodu na završetku Prvog svjetskog rata dočekala 21. novembra 1918. godine, a 27. novembar iste godine je datum ujedinjenja Banjaluke s Kraljevinom Srbijom.
– Rušenjem poražene Austrougarske monarhije u jesen 1918. Banjaluka je oslobođena vijekovne okupacije. Na banjalučku željezničku stanicu 21. novembra stigla je prva četa pobjedonosne srpske vojske, prvi vijesnik narodnog oslobođenja od tuđinskog jarma. Narodno vijeće Banjaluke je 27. novembra te godine proglasilo direktno prisajedinjenje Kraljevini Srbiji. Formalno-pravno gledano, Banjaluka je bila dio Kraljevine Srbije od 27. novembra do 1. decembra 1918. kada je stvorena Kraljevina SHS, prva zajednička država Јužnih Slovena. Za nas to oslobođenje ima veliki značaj: sloboda nam je tada došla nakon četiri decenije surove austrougarske okupacije, mi Srbi zapadno od Drine s našom braćom iz Srbije našli smo se u zajedničkoj državi – kazao je Stojnić.
Borivoje Milošević, profesor banjalučkog Filozofskog fakulteta, podsjetio je na dane završetka Velikog rata.
– Gdje god je srpska vojska tada prolazila kroz BiH, bez obzira na to da li se nalazila u Sarajevu, Tuzli, Banjaluci, dočekivana je s radošću, prijateljski, s velikim nadanjima. Ne samo od Srba, već i od drugih naroda i konfesija – istakao je na otvaranju Milošević, potom nam rekavši da nije samo Banjaluka tada proglasila prisajedinjenje sa Srbijom: to su učinila 42 od 54 sreza u BiH, pa i Široki Brijeg, Ljubuški, Stolac i druga mjesta s većinskim rimokatoličkim ili muslimanskim stanovništvom.
