Za manje od tri godine javno preduzeće BH Pošta platilo je preko 55.000,00 KM Islamskoj zajednici Bosne i Hercegovine za usluge reklamiranja.
Osamnaest direktnih sporazuma male vrijednosti do 5.000,00 KM zaključeno je sa brojnim Medžlisima Islamske zajednice, a jedan takav sporazum o nabavci reklame zaključen je i sa Srpskom pravoslavnom crkvenom opštinom Konjic. Hrvatska pošta Mostar u istom periodu platila je oko 20.000,00 KM za reklamiranje Katoličkoj crkvi, a među dobavljačima ovih marketinških usluga pominju se Vrhbosanska nadbiskupija, Crkva na kamenu i Medijski centar Vrhbosanske nadbiskupije.
Vjerske zajednice nerijetko su dobavljači usluga reklame za javna preduzeća u cijeloj Bosni i Hercegovini.
Istraživanje koje je Transparency International u BiH proveo na uzorku od deset javnih preduzeća pokazalo je da javna preduzeća na račune vjerskih zajednica prebace stotine hiljada maraka svake godine na ovaj način, a da efikasan mehanizam kontrole i sprečavanja zloupotreba nikada nije uspostavljen.
Zbog svega su vjerske zajednice morale da se registruju kao privredna društva koja obavljaju poslovnu djelatnost, a prema podacima Uprave za indirektno oporezivanje, u BiH ima 14 pravnih subjekata koje obavljaju djelatnost vjerskih organizacija, a koje se nalaze u sistemu PDV-a. To su: Rijaset Islamske zajednice u BiH, Islamska zajednica BiH – Agencija za certificiranje HALAL kvalitete, Medžlis islamske zajednice Mostar, Medžlis islamske zajednice Tešanj, Medžlis islamske zajednice Sarajevo, Medžlis islamske zajednice Bihać, PZ Podrumi Banjolučke biskupije, Svećenički dom Vrhbosanske nadbiskupije, Srpska pravoslavna Eparhija Dabrobosanska u Sarajevu, Srpska pravoslavna crkvena opština Banja Luka, Srpska pravoslavna crkvena opština Sarajevo, Srpski pravoslavni manastir Hercegovačka Gračanica, Podrumi manastira Tvrdoš, Muftijstvo Tuzlansko.
Uglavnom se bave proizvodnjom i prometom određenih dobara ili izdavanjem u zakup prostora u vlasništvu vjerskih zajednica, a zanimljivo je da ni jedno od ovih privrednih društava kao djelatnost nije navelo pružanje reklamnih usluga.
Ovdje se radi samo o privrednim društvima koja su u sistemu PDV-a, a na osnovu podataka dostupnih na Portalu javnih nabavki evidentno je da postoji mnogo više registrovanih privrednih društava povezanih sa vjerskim zajednicama koja posluju sa javnim preduzećima, a koja su bila dio ovog monitoringa.
Tri najveće vjerske zajednice u BiH pružaju širok spektar usluga javnim preduzećima, pri čemu se posebno ističu usluge oglašavanja. Prilikom nabavke, javna preduzeća se najčešće opredijele za korišćenje direktnih sporazuma, kao postupka javne nabavke, čak i onda kada cijena prelazi zakonski limit.
Sa Franjevačkim samostanom iz Mostara Hrvatska pošta Mostar zaključila je direktni sporazum o nabavci usluga reklamiranja vrijedan 10.000,00 KM, čime je prekoračila maksimalno dozvoljeni iznos za dodjelu ugovora male vrijednosti koji iznosi 6.000,00 KM. Prema zakonu, za ovo “reklamiranje“ postojala je obaveza raspisivanja tendera iako često nije jasno da li se zaista nabavljaju usluge reklame koje bi i drugi ponuđači mogli da ponude i kakvo to oglašavanje pružaju vjerske zajednice.
U rijetkim slučajevima jasno je objašnjeno o čemu se radi, te je tako BH Pošta provela pregovarački postupak bez objavljivanja obavještenja o nabavci usluga reklame sa Islamskom zajednicom i tom prilikom zaključile ugovor vrijedan 12.000 KM.
U obrazloženju se navodi da je Islamska zajednica bila jedini organizator kulturno-obrazovne manifestacije takmičenja učenika “Znalci radoznalci”, te je jedini ponuđač koji može pružiti reklamno/propagandne usluge u Medresi Visoko i Gazi Husrev-begovoj medresi u Sarajevu. U ovom slučaju zaista se radi o sponzorstvu, a sličan primjer je i oglašavanje Hidroelektrana na Vrbasu nа Svečаnoj аkаdemiji povodom velikog jubilejа Bogoslovije Svetа Tri Jerаrhа, gdje je direktni sporazum sklopljen sa Srpskom prаvoslavnom bogoslovijom Svetа Tri Jerаrhа u mаnаstiru Krkа.
Ovde je bitno napomenuti da ni za jednu javnu nabavku iz analiziranog uzorka nije raspisan tender jer usluge reklamiranja javna preduzeća od vjerskih zajednica uglavnom nabavljaju putem direktnih sporazuma. Franjevački samostan Plehan, Hrvatsko franjevačka provincija uznesenja BDM, Mostarskoduvanjska biskupija samo su neki od dobavljača koji su u nekoliko navrata pružali reklamne usluge za Elektroprivredu Hrvatske zajednice Herceg Bosne.
U odnosima javnog preduzeća Hrvatska pošta Mostar i Katoličke crkve često se pojavljuju usluge stvarnog oglašavanja u Vodiču euharistijskog slavlja koji izdaje Vrhbosanska nadbiskupija, a nekad se plaća oglas u dnevnim ili sedmičnim novinama Medijskog centra Vrhbosanske nadbiskupije.
Ipak, u većini slučajeva pominje se samo „usluga reklame“ bez detaljnog obrazloženja o kakvoj reklami je riječ i na koji način vjerske zajednice reklamiraju javna preduzeća.
Ipak te usluge nisu jedine koje vjerske zajednice pružaju javnim preduzećima. Rudnik mrkog uglja Zenica zaključio je direktni sporazum za javnu nabavku „članarina i vjerske uluge za dženazu“ sa Medžlisom Islamske zajednice Zenica u iznosu od 1.600,00 KM, a i ove usluge se najčešće nabavljaju putem direktnih sporazuma.
Radi se o vrsti postupaka u kojem ugovorni organ nakon ispitivanja tržišta traži pismeno prijedlog cijene ili ponudu od jednog ili više ponuđača i pregovara ili prihvata tu cijenu, kao uslov za konačni sporazum.
Ugovorni organ dužan je da donese interni pravilnik o postupku direktnog sporazuma, koji treba biti usaglašen s modelom pravilnika o postupku direktnog sporazuma koji propisuje Agencija za javne nabavke BiH.
Većina pravnih lica koja su registrovala vjerske zajednice nije registrovana na Portalu javnih nabavki, te samim tim nisu ponuđači koji mogu preuzeti tendersku dokumentaciju i učestvovati u postupcima javnih nabavki, te se postavlja pitanje na koji način dolaze u ugovorni odnos sa javnim preduzećima.
Izuzetak su dva slučaja – jedan je Katihetski odbor Srpske pravoslavne crkve koje se registrovao kao ponuđač.
Za sada su zaključili aneks ugovora sa Zavodom za udžbenike i nastavna sredstva RS vrijedan 359.250 KM o nabavci udžbenika.
Drugi primjer je El-Kalem, Izdavački centar Rijaseta Islamske zajednice u BiH, koji takođe nabavlja udžbenike, izdaje prostorije vjerske zajednice, ali pruža i usluge propagande i oglašavanja. Kroz postupke javnih nabavki u posmatranom periodu zaradili su 69.943 KM, a u većini slučajeva putem pregovaračkog postupka bez objavljivanja obavještenja o nabavci.
Ostala pravna lica povezana sa vjerskim zajednicama ne učestvuju na tenderima jer očigledno na drugi način dolazi do posla sa javnim sektorom.
Zanimljivo je da najveći kupac usluga reklame iz uzorka – RMU Banovići, ni jednu uslugu nije platio vjerskim zajednicama, iako je u posmatranom periodu od juna 2015. do jula 2018. potrošeno oko 1.130.000,00 KM na reklame koje su plaćene raznim sportskim klubovima, udruženjima, ali i medijima i marketinškim agencijama.
Baza podataka Transparetno.ba otkriva da upravo ovo preduzeće najveće iznose sredstava potroši kroz zaključenje direktnih sporazuma, koji predstavljaju najnetransparentnije postupke javnih nabavki.
Nakon RMU Banovići najveći pojedinačni dobavljač usluga reklame je već pomenuto preduzeće BH Pošta koja je u posmatranom periodu potrošila oko 744.000,00 KM od čega se dobar dio odnosi na reklamiranje u vjerskim zajednicama.
Fenomen reklamiranja javnih preduzeća u udruženjima, sportskim klubovima i vjerskim zajednicama često se dovodi u vezu sa pogrešnim tumačenjem propisa, pa se u praksi donacija i sponzorstvo često poistovjećuju, iako razlika postoji i to ne samo u njihovom značenju, već i u poreskom tretmanu. Donacije date u novčanom obliku nisu oporezovane PDV-om, dok reklame jesu i to se provodi na ovakav način od 2006. godine.
U Republici Srpskoj javna preduzeća ograničena su Zakonom o javnim preduzećima tako da maksimalno 10 odsto dobiti iz prethodne godine mogu donirati, dok javna preduzeća u Federaciji BIH Zakon o donacijama preduzeća u javnom vlasništvu ili pod javnom kontrolom u Federaciji Bosne i Hercegovine jasno ograničava u pogledu načina dodjela donacija.
Ako se pogleda karakter organizacija koje se pojavljuju kao dobavljači usluga reklame jasno je da javna preduzeća često pokušavaju zaobići zakon o donacijama i kroz plaćanje „usluga reklame“ donirati razna udruženja, sportske klubove i vjerske zajednice što znatno otežava praćenje tokova novca i realizaciju sklopljenih ugovora.
Vjerske zajednice takođe primaju i velike donacije javnih preduzeća koja posluju pozitivno. Eparhija Zahumsko-Hercegovačka i Primorska 2015. dobila je najveći iznos doniranih sredstava od Elektroprivrede RS, ukupno 315.000 KM. Brojni Medžlisi islamske zajednice osim što pružaju usluge reklame za BH Pošte, takođe su i primaoci donacija koje se podijele iz dobiti ovog javnog preduzeća.
Kada je riječ o donacijama, treba naglasiti da vjerske zajednice primaju i milionske iznose iz budžeta svih nivoa vlasti u Bosni i Hercegovini. Istraživanja koje je 2014. godine proveo Centar za zastupanje građanskih interesa pokazala su da se 2010. i 2011. godine iz budžeta vjerskim zajednicama donirano blizu 50 miliona KM.
Vremenom donacije vjerskim zajednicama smanjene su, pa se tako danas iz Budžeta Republike Srpske izdvaja 300.000,00 KM za pomoć vjerskim zajednicama, što je za 1.000.000,00 KM manje nego 2011. godine. Brčko Distrikt godinama se izdvaja kao najveći donator svih vjerskih zajednica u Bosni i Hercegovini kada su u pitanju budžetska sredstva, s tim da se još daju i grantovi za sve tri verske zajednice za doprinose za PIO i zdravstvenu zaštitu.
Svakako ovakav način izdvajanja sredstava za vjerske zajednice je transparentniji jer budžeti na svim nivoima prolaze kroz javnu raspravu i usvajaju se u parlamentima, dok u odnosu javnih preduzeća sa vjerskim zajednicama puno toga ostaje skriveno od javnosti.
Samo rijetka javna preduzeća raspisuju javni poziv za dodjelu donacija, a nabavke spornih „usluga reklame“ svakako nisu način da se pomaže rad vjerskih zajednica, te u velikoj mjeri komplikuju situaciju sa zakonom o javnim nabavkama, narušava princip konkurencije i otežavaju rad kontrolnih organa. Neka javna preduzeća u nabavci ovih usluga očigledno favorizuju pojedine vjerske zajednice kroz sklapanje direktnih sporazuma, a često nije moguće pratiti njihovu realizaciju i efekte utrošenih sredstava, piše transparentno.ba.
