Dejtonski mirovni sporazum, posebno njegov sastavni dio Ustav BiH, i danas, 27 godina kasnije, posmatramo kao jedini mogući normativni okvir za zajednički život u BiH, istakao je profesor ustavnog prava Siniša Karan.
– Dejtonski sporazum je tada predstavljao odraz realnih društvenih odnosa i okolnosti koje su bile 1995. godine, a koje se ni nakon 27 godina nisu promijenile – ukazao je Karan u autorskom tekstu za Srnu.
Novinska agencija Republike Srpske – SRNA autorski tekst profesora Karana prenosi u cijelosti:
Sporazum jeste donio mir, ali i koncept ustavnog uređenja novoformirane zajednice zasnovan na odnosima tri konstitutivna naroda i dva entiteta kroz uspostavljen balans društvenih odnosa, ravnopravnosti, pariteta i konsenzusa kao garancije suvereniteta svakog od nosilaca – konstitutivnog naroda i entiteta, te federalni oblik državnog uređenja kao jedini mogući oblik artikulacije i konstitucionalizacije državne vlasti koji omogućava realizaciju tih principa.
Odmah nakon donošenja Dejtonskog sporazuma, dio međunarodne zajednice, prvo preko visokog predstavnika, a kasnije i Ustavnog suda BiH, ušla je u fazu razgradnje posebno Ustava BiH bez njegove formalne promjene. Pokušaj da se neustavnim i nezakonitim putem narušavaju ti principi i balansi multietničkog, federalnog, složenog društva u pravcu nasilne, vještačke, unitarnograđanske promjene prirode oblika državnog uređenja BiH, ne samo da nije moguća već predstavlja i osnovni razlog nestabilnog i neefikasnog društva, nefunkcionalne države.
Ustavni poredak koji bi protivriječio i bio u neskladu sa realnim društvenim odnosima jeste problem i neostvariv je. Teza da je ustav razlog neuspješne države je maska iza koje se krije prevashodno politika bošnjačke političke elite za apsolutnom dominacijom i svojatanjem BiH. Vašingtonskim sporazumom su “riješili” hravatsko pitanje, a negacijom Dejtonskog sprazuma “riješili” bi i srpsko.
Oduzimati Republici Srpskoj njene primarne ustavne nadležnosti, te minimizirati uticaj i značaj njenih institucija proisteklih iz njene suverenosti kao federalne jednice i kapaciteta unesenih u novoformiranu državnu zajednicu, nije samo neustavno, već za zajednicu krhkih temelja i opasno. U isto vrijeme protivno realnim potrebama, a zarad pukog “jačanja” zajedničkog nivoa, kao pečurke poslije kiše niču neproduktivne, nepotrebne, skupe, bez ustavnog osnova silne agencije koje su postale barijera i prepreka funkcionisanju ustavnih entitetskih institucija.
Institucije Republike Srpske aktivno daju legalan i legitiman otpor takvim neustavnim i nezakonitim nasrtajima na njen suverenitet, subjektivitet i nezavisnost u ustavom određenim odnosima unutar BiH.
BiH je, na principima samoopredjeljenja Republike Srpske, stvorena sistemom agregacije, odnosno spajanja dvije države, te je savim prirodno da države, koje su BiH dale dio svog vanjskog suvereniteta, zadrže najveći dio svojih nadležnosti, odnosno unutrašnjeg suvereniteta.
Republika Srpska neće dati naknadni legalitet neustavnim i nametnutim zakonima, iza Srpske stoji Ustav, ustavnost i zakonitost, vladavina prava i pravna država. I više od toga, državotvorni kapacitet srpskog naroda unesen je sa Republikom Srpskom u momentu donošenja Dejtonskog sporazuma, posebno unesen u ustavne odredbe Ustava BiH. Politički otpor podrazumijeva nacionalno i političko jedinstvo kroz institucije Republike.
Derogiranje ustavne pozicije Republike Srpske i federalnih odnosa, tendencije u pravcu centralizacije, unitarizacije, kvazi građanskog tipa, put je raspada. Ustavni odnosi nisu prepreka i takva zamjena teza je opasna i manifestuje se vulgarizacijom ustavnih normi izvlačeći iz njih suštinu /primjer Željko Komšić/ pri čemu ustavna norma postaje tek slovo na papiru.
Danas, 27 godina kasnije na sceni imamo koncept političkog sukobljavanja kroz razvijanje federalnih, odnosno konfederalnih elemenata koji su originerni i ustavni, sa jedne strane, te unitarnih i centralističkih sa druge strane, a koji su neustavni i pritivrječni društvenoj, dejtonskoj stvarnosti. Način na koji se ti procesi odvijaju, vremenski protok i neizvjesna budućnost jesu specifikum BiH.
Većina aneksa Dejtonskog opšteg okvirnog sprazuma za mir je konzumiran, djelovanje međunarodnog faktora je suvišno, održavaju status protektorata i faktor su destabilizacije. Prekompozicija ustavom utvrđenih nadležnosti i promjena Ustava BiH bez faktičke promjene rezultat je njihovog rada. Oni su simbol protektovane države, staratelj i tutor, te sa Ustavnim sudom BiH upotpunjuje sliku nesuverene, neefikasne države.
U nedostatku valjane ustavne i političkopravne argumentacije, a u namjeri kritike etno-entitetskih osnova federalnog državnog uređenja, kao idealno se čini pozivanje na demokratiju pri čemu se etno-entitetsko predstavlja kao nedemokratsko u osnovi. Zagovaranje principa jedan čovjek jedan glas u pluralnom bh društvu je totalitarna unitarno-građanska ideologija skrivenih namjera dominacije.
Mirovnim sporazumom je ustanovljena asimetrična konfederalno-federalna složena država, visokoautonomnih, na etnicitetu baziranih entiteta i sa centralnim institucijama ograničenog, ali dovoljnog međunarodnopravnog kapaciteta.
Taj koncept je garancija ravnopravnosti svih. Brana od daljeg urušavanja dejtonskog koncepta je univerzalno pravo na samoopredjeljenje kao načelo zaštite naroda da odredi svoju sudbinu. Sudbina Dejtonskog sporazuma, posebno Ustava je određena i moguće su izmjene samo ako se, u duhu unutrašnjeg povjerenja i ustavnih procedura, saglase konstitutivni Srbi, Hrvati i Bošnjaci. Do tada, Dejtonski sporazum treba primjenjivati, a ne mijenjati, on nije eksperiment.
BiH nije zrela za raspakivanje Dejtonskog mirovnog sporazuma. Ne postoji izgovor za promjene koje su suprotne samom biću zajednice, koje bi narušile unutrašnji balans, federalne odnose, etno-entitetsku osnovu, ravnopravnost konstitutivnih naroda i građana.
BiH sa svim svojim poteškoćama stvorenim na osnovu vjerskih, nacionalnih i istorijskih razlika, dejtonskim principima i unutrašnjim konsenzusom može ostvariti pravilnu ravnotežu demokratske zaštite individualnih prava i sloboda, s jedne, i prava konstitutivnih naroda, s druge strane.
Držimo se i dalje tog Dejtonskog ustavnog koncepta, primjenjujmo ga i ne mijenjajmo jer i danas, 27 godina kasnije nema alternativu.
